ชีวิตบั้นปลายของ “พระยาพหลพลพยุหเสนา” หัวหน้า คณะราษฎร ผู้ก่อการ #ปฏิวัติสยาม2475 ได้ล้มป่วยลงด้วยโรคอัมพาตเมื่อวันที่ 20 สิงหาคม 2488 เนื่องจากเส้นเลือดในสมองแตก ได้พำนักรักษาตัวอยู่ที่วังปารุสกวัน
.
หลังต่อสู้โรคร้ายมาตลอดราว 2 ปีเศษ จนถึงเวลา 3.05 น. ของวันที่ 14 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2490 ก็ได้ถึงแก่อสัญกรรม ด้วยวัย 59 ปี 322 วัน รัฐบาลหลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ เข้ามารับอุปถัมภ์ จัดการงานพระราชทานเพลิงศพ ณ วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร เมื่อวันที่ 17 เมษายน พ.ศ. 2490
.
นักข่าวได้ไปสัมภาษณ์ จอมพล ป. พิบูลสงคราม ถึงข่าวการถึงแก่อสัญกรรมของพระยาพหลฯ จอมพล ป. ได้แต่เพียงทำบันทึกข้อความมาให้นักข่าวว่า
“ผมขอโทษที่ไม่ได้มาพบ เพราะไม่อยากจะแสดงอะไรยิ่งไปกว่าการทำมาหากิน การที่เจ้าคุณพหลฯ ได้ถึงแก่อสัญกรรมผมขอให้ท่านสู่สุคติ พร้อมด้วยเสียใจ”
.
ช่วงบ่ายของวันที่ 14 กุมภาพันธ์ บรรยากาศการรดน้ำศพเนืองแน่นไปด้วยบุคคลสำคัญถ้วนหน้า เว้นแต่เพียงจอมพล ป. ที่ไม่ได้มาร่วมงาน จนหนังสือพิมพ์สุภาพบุรุษ ได้นำประโยคดังกล่าวมากระทบกระเทียบว่า “ท่านจอมพลผู้มุ่งหน้าแต่จะทำมาหากินก็มิได้มาร่วมพิธีในงาน ซึ่งจะได้เห็นหน้าเพื่อนร่วมตายผู้อาวุโสของท่านเป็นครั้งสุดท้าย”
.
ขณะที่ ปรีดี พนมยงค์ ซึ่งอยู่ในระหว่างการเดินทางเจริญสัมพันธไมตรีในต่างประเทศ เมื่อเดินทางกลับถึงประเทศไทยในวันที่ 20 กุมภาพันธ์ ก็รีบไปเคารพศพพระยาพหลฯ ทันที ดังที่หนังสือพิมพ์สยามนิกรลงพาดหัวข่าวว่า “ปรีดีมาถึงก็ถามถึงพระยาพหลฯ” และ “รีบรุดไปคำนับศพทันที”
.
ในวันที่ 17 เมษายน อันเป็นวันพระราชทานเพลิงศพ สังขารขันธ์ของพระยาพหลฯ ได้รับการฌาปนกิจที่วัดเบญจมบพิตร นายสมุทร สุรักขกะ อดีตนายกสโมสรผู้สื่อข่าวหนังสือพิมพ์ บันทึกถึงเหตุการณ์ในครั้งนี้ว่า
“วันนั้นเป็นวันพระราชทานเพลิงศพ พลเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา…ปรีดี พนมยงค์ พล.ร.ต. หลวงธำรงนาวาสวัสดิ์ นายกรัฐมนตรีจัดงานเป็นเจ้าภาพอยู่ก่อน พอรัฐพิธีสิ้นแล้ว จอมพล ป. พิบูลสงครามก็แอบไปในงานค่ำ ได้พบและร่วมวงคุยกันอย่างสนุกสนานแบบเพื่อนร่วมปฏิวัติ 2475 คณะผู้ก่อการ 2475 เป็นจำนวนมาก อาจจะกล่าวได้ว่า เป็นวันสุดท้ายที่ปรีดีและจอมพลพบกันจนกระทั่งจอมพลสิ้นชีพไป…”
.
ย้อนกลับไปในช่วงที่พระยาพหลฯ ล้มป่วย ได้เคยสั่งไว้กับปรีดี พนมยงค์ และ หลวงอดุลเดชจรัส ว่า
.
ประชาธิปไตย ซึ่งคณะผู้ก่อการ 24 มิถุนายน 75 ได้ปฏิบัติมาก็เพื่อให้แก่ คนไทยทุกคน ไม่ใช่ให้แก่หมู่คณะใด ฉะนั้น เมื่อสิ้นบุญไปแล้ว ก็ขอให้คนไทยทุกคนจงรักษาไว้ อย่ายอมให้หมู่คณะใดมายื้อแย่งไปใช้อย่างผิด ๆ”
.
หมายเหตุ : วันนี้ 24 มิถุนายน 2565 ครบรอบ 90 ปี การปฏิวัติสยาม พ.ศ. 2475 จุดเปลี่ยนสำคัญของประวัติศาสตร์ไทยในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 20
.